Từ điển văn học (bộ mới): Tăng cả lượng lẫn chất

Sau 21 năm kể từ khi Từ điển văn học (2 tập - bộ cũ), được Nhà xuất bản Khoa học xã hội, lần lượt

ấn hành vào năm 1983 và 1984, đầu năm 2005 này, Nhà xuất bản Thế giới cho ra mắt bạn đọc Từ điển văn học (bộ mới). Với khoảng thời gian dài như thế, giới chuyên m

ôn và độc giả hẳn rất quan tâm đến vấn đề: Đâu là điều chính yếu làm nên sự MỚI giữa bộ mới với bộ cũ

Đổi mới nhận thức

Về kết cấu bộ mới vẫn giữ nguyên như bộ cũ, gồm 4 phần: Tác gia, Tác phẩm, Tổ chức và họat động văn học, Thuật ngữ văn học nhưng về mặt nhận thức đã có những thay đổi lớn.

Giáo sư Trần Hữu Tá - trong nhóm 4 người đồng chủ biên cho biết: "Do thời điểm lịch sử, nên bộ cũ có phần thiên về xã hội học, quá chú ý tính đặc trưng của văn học. Hơn nữa lúc đó chúng ta chỉ chú ý đến các nền văn học lớn của thế giới, mà không chú trọng các nước nhỏ (vẫn có tác giả lớn, tiêu biểu). Vì vậy bộ cũ thiếu quá nhiều trong cả ba mảng: Văn học VN, văn học thế giới và thuật ngữ. Riêng văn học VN phần cổ điển, cận hiện đại đều thiếu, mà thiếu nhất là mảng văn học miền Nam".

Khắc phục những sự thiếu trên đây, bộ mới coi "đối tượng của mình là hết thảy mọi sự kiện văn học đã tồn tại và được thừa nhận trong lịch sử văn học và văn hóa nhân loại từ trước đến nay".

Bên cạnh đó bộ mới còn mở rộng một số mục từ là các sử gia, triết gia, nhà văn hóa, mà sáng tạo của họ có ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp đến sự phát triển của văn học. Do vậy, trong bộ mới người đọc có điều kiện tiếp cận với các tác gia, tác phẩm, các nhóm văn học mà trong bộ cũ chưa có.

Bộ mới không chỉ chú ý đến sáng tác, mà còn quan tâm đến cả nghiên cứu, phê bình của họ. Ví dụ như trong nước thì có Cao Xuân Huy, Trần Đức Thảo ngoài nước có K.Mark, Hegel...

Ngoài ra, nhiều tác giả của các trào lưu, trường phái văn học hiện đại, hậu hiện đại với những đặc điểm của chúng đều được bộ mới ghi nhận. Ví dụ như Chủ nghĩa siêu thực thì có Apoline Bruno, Tiểu thuyết phi lý có E.Ionesco, Chủ nghĩa hiện sinh có J.P.Sarte, Camus... tuy chủ yếu mang tính thông tin, nhưng khá trọn vẹn đầy đủ.

Hay với nhóm Nhân văn giai phẩm có Lê Đạt, Trần Dần, Phan Khôi, Phùng Quán... Với văn học phía Nam có thêm Trang Thế Hy, Bình Nguyên Lộc, Võ Hồng... Hay nhiều nền văn học "nhỏ" như Na Uy, Phần Lan, Bờ Biển Ngà, Indonesia, Lào... đã được bổ sung. Thậm chí với các tác giả nước ngoài mới được thừa nhận những năm gần đây như Marina Xvetaeva, Brotsky (Nga)... cũng được cập nhật.

Cần nói thêm, để tránh những tranh cãi thường thấy mỗi khi làm các bộ sách tuyển, tiêu chí chọn lựa của bộ mới là chỉ tuyển các tác giả, tác phẩm đã được trong nước và quốc tế thừa nhận từ năm 1965 trở về trước. Tuy nhiên vẫn có ngoại lệ: với các tác giả đã hi sinh vì tổ quốc sau năm 1965 như Dương Thị Xuân Quý, Lê Vĩnh Hòa... vẫn được cân nhắc đưa vào.

Tiếp cận chuyên sâu hơn

Ngoài những mục từ trong bộ cũ được chỉnh sửa hoặc viết lại theo những thông tin, tư liệu mới thì ở từng phần trong bộ mới số lượng từ đều tăng hơn trước. Khác với bộ cũ ở đó các mục từ nặng về nhận định và đánh giá, thì ở bộ mới điều chính yếu là tường thuật, trình bày. Chẳng hạn về quá trình sáng tác của một tác giả đều có cuộc sống và sự nghiệp, trong đó phần chính vẫn là văn nghiệp, cách trình bày, tường thuật có xen nhận định, đánh giá.

Với những tác giả không được đưa vào từ điển nhưng có liên quan đến một tác giả khác ở một mục từ thì bạn đọc vẫn có thể tìm hiểu bằng cách tra chéo. Chẳng hạn với nhân vật phản diện Tôn Thọ Tường thì bộ mới mở ngoặc bằng cách: Xem Phan Văn Trị. Qua đó tìm hiểu sâu hơn về cuộc khẩu chiến thơ ca giữa một nhà yêu nước và một kẻ phản quốc.

Một khác biệt lớn khác, với tác giả, tác phẩm nước ngoài như A. Puskin (Nga), Lý Bạch (Trung Quốc), Dích Ken (Anh), Henrich Hain (Đức), Victo Huygo (Pháp) bộ mới đều in kèm nguyên văn ngôn ngữ gốc, còn một số tác giả khác thì in kèm mẫu tự Latin. Ngoài ra để giúp bạn đọc tra cứu tận gốc từng mục từ bộ mới có 10 bảng phụ lục trra cứu tác gia, tác phẩm theo tiếng Việt, theo khối chữ Latin, theo tiếng Nga, tiếng Hán và hai bảng tra cứu thuật ngữ.

Dấu ấn tập thể

Là công trình lớn mang tính khoa học cao, Từ điển văn học đáng ra phải có dấu ấn cá nhân của chủ biên, điều mà độc giả có thể nhận biết qua các công trình biên soạn tầm cỡ. Thế nhưng do thời gian biên soạn kéo dài 10 năm, trong khi sức khỏe ngày một suy yếu, nên vị chủ biên chính - Giáo sư Đỗ Đức Hiểu đã đề nghị bổ sung thêm 3 chủ biên mới là Phùng Văn Tửu, Nguyễn Huệ Chi, Trần Hữu Tá.

Xuyên suốt bộ mới đó là sự tâm đầu ý hợp của 4 vị đồng chủ biên với 54 tác giả và 67 cộng tác viên. Cho nên trước hết có thể nói bộ mới là công trình tập thể, còn dấu ấn cá nhân được thể hiện bằng tên người biên soạn dưới mỗi một từ. Tuy không đậm nét, nhưng qua các mục từ người đọc vẫn có thể nhận biết tác giả biên soạn thuộc lĩnh vực chuyên môn nào trong nghiên cứu văn học.